PAMIĘĆ O ZBRODNI KATYŃSKIEJ POZA GRANICAMI POLSKI
Przez całe dziesięciolecia po zakończeniu II Wojny Światowej wszelkie próby wznoszenia pomników mających upamiętnić ofiary Zbrodni Katyńskiej, a tym bardziej wskazać winnych, spotykały się ze sprzeciwem lub przynajmniej daleko idącą rezerwą władz wielu krajów, w tym również władz lokalnych i regionalnych. Inicjatywy wybudowania pomników czy odsłonięcia tablic, które wskazywałaby winnych spotykały się często z odmową udzielenia niezbędnych zgód administracyjnych, bez których realizacja inicjatyw nie była możliwa. Protesty dyplomatyczne Związku Radzieckiego powodowały niekiedy, że nawet początkowo przychylnie nastawione władze lokalne wolały odmówić zezwolenia niż ryzykować późniejsze problemy. A już samo podanie nazwy Katyń i roku 1940 pozostawało w sprzeczności z oficjalną wersją głoszoną przez ZSRR, według której zbrodnię popełnili Niemcy w 1941 roku. Oglądając niektóre z tych starszych miejsc pamięci znajdą Państwo informacje o trudnościach, jakie musieli pokonać inicjatorzy tych przedsięwzięć.
Początkowo Polacy mieszkający za granicą mogli upamiętnić ofiary Zbrodni Katyńskiej i wskazać za nią odpowiedzialnych tylko we własnych obiektach lub dzięki działaniu Polskiego Duszpasterstwa za Granicą w polskich kościołach. Wizerunki Matki Boskiej Kozielskiej z elementami nawiązującymi do ofiar zbrodni w Katyniu pojawiały się w polskich kościołach i siedzibach polskich organizacji. Dziś uznawany za pierwszy pomnik katyński jest znajdujący się w Detroit tuż przy ogrodzeniu krzyż na terenie parafii Św. Wojciecha. Na nim w 1955 roku umieszczono tablicę z napisem „"W HOŁDZIE WYMORDOWANYM ŻOŁNIERZOM W KATYNIU 1940-1955”. Tablice poświęcone pomięci poległych, lub wymienianie Katynia wśród miejsc, w których polegli polscy żołnierze były w latach 60-tych umieszczane w polskich parafiach w Wielkiej Brytanii. W 1965 roku cmentarz w Montmorency pod Paryżem umieszczono tablicę poświęconą „Ofiarom Nazistowskich i Sowieckich obozów Koncentracyjnych”. Formalnie nie podano nazwy, Katyń, ale pośrednio wskazywano także na to zdarzenie. W 1979 roku na tym cmentarzu umieszczono kolejną tablicę poświęconą żołnierzom w niewoli w ZSRR zamordowanych w Katyniu. Pierwszy pomnik dedykowany wyłącznie ofiarom Zbrodni Katyńskiej wskazujący na odpowiedzialność ZSRR odsłonięto w 1975 roku w Sztokholmie. I tu także w związku z protestami ZSRR władze nie zgodziły się na jego umieszczenie w przestrzeni publicznej. Nie uzyskano również zgody na umieszczenie go na cmentarzu. Ostatecznie pomnik stanął na dziedzińcu budynku, w którym miała siedzibę Rada Uchodźstwa Polskiego w Szwecji, czyli formalnie na terenie prywatnej posesji. Pomnik ten w 2001 roku został przeniesiony do nowej lokalizacji, wieńcząc tym samym zamierzenia fundatorów i twórców pomnika.
Znaczącym był rok 1976, gdy udało się wznieść w Londynie pomnik poświęcony ofiarom Zbrodni Katyńskiej. Przez szereg lat organizatorzy nie uzyskiwali zgód na jego wzniesienie na różnych placach w mieście jak również nie uzyskiwali akceptacji poszczególnych projektów kształtu pomnika. Ostatecznie pomnik został wzniesiony na Cmentarzu w Gunnersbury. I tu także przez szereg lat ZSRR składało protesty dyplomatyczne a kierownictwo ZSRR podejmowało uchwały, iż wszelkie te działania zmierzające do budowy pomnika są wrogim aktem skierowanym przeciw ZSRR. Znamiennym jest także, że władze brytyjskie stwierdziły, że żołnierze tego kraju, którzy chcieliby uczestniczyć w uroczystości odsłonięcia pomnika nie mogą występować w swoich mundurach wojskowych.
Poza różnymi tablicami pamiątkowymi w 1978 roku odsłonięto również pomnik katyński w Adelaidzie. Ponownie pomnik musiał stanąć na dziedzińcu Domu Polskiego ze względu na trudności w uzyskaniu zatwierdzenia innych wcześniej proponowanych lokalizacji. Pomnik znajduje się w niezmienionej lokalizacji do dziś.
Prawdziwym impulsem dla upamiętnienia zbrodni i jej ofiar była uchwała Kongresu Polonii Wolnego Świata na zjeździe, który odbył się w Toronto w 1978 roku. Zjazd zgromadził 175 delegatów, reprezentujących 18 krajów: Afryka Południowa, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Dania, Francja, Holandia, Kanada, Niemcy Zachodnie, Nowa Zelandia, USA, Szwajcaria, Szwecja, Urugwaj, Wielka Brytania i Włochy; 13 delegatów, reprezentujących organizacje o zasięgu światowym, jak Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Stowarzyszenie Polskiej Marynarki Wojennej, Stowarzyszenie Lotników Polskich, Koło b. żołnierzy AK, Związek Harcerstwa Polskiego poza granicami kraju oraz 6 delegatek na Światowy Zjazd Polek. Ponadto w zjeździe udział wzięło 226 obserwatorów, 6 rzeczoznawców, 42 dziennikarzy prasowych, 7 telewizyjnych i 26 reporterów radiowych. Wówczas ogłoszono rok 1980 Rokiem Katyńskim wzywając wszystkich Polaków do uczczenia – w publiczny sposób – ofiar Zbrodni Katyńskiej.
W następnych latach poza licznymi tablicami pamiątkowymi wzniesiono również szereg pomników m.in. w Johannesburgu i Toronto, które były pierwszymi pomnikami wzniesionymi w miejscach publicznych takich jak parki czy ulice miejskie. Na pomnikach umieszczano również coraz częściej informacje o prawdziwych autorach zbrodni.
Do skutecznego szerzenia na świecie pamięci o tej okrutnej zbrodni oraz jej ofiarach przyczyniły się także spektakularne monumenty w Jersey City, Baltimore czy Doylestown, czyli tzw. Amerykańskiej Częstochowie, zaprojektowane przez polskiego rzeźbiarza Andrzeja Pityńskiego. Dzięki swojej bezkompromisowej formie szczególnie oddziaływają na wyobraźnię i oddają dramat tragedii. Zyskały sławę i rozpoznawalność na całym świecie przyciągając uwagę opinii publicznej do historii tej zbrodni.
Niewątpliwie dzięki tym wszystkim działaniom i szczególnemu zaangażowaniu Polaków i Polonii za granicą, pamięć o Zbrodni Katyńskiej i prawdzie, jaka jej towarzyszy mogły przetrwać 50 lat. Nie można również wykluczyć, że stały się one także jednym z elementów, które poza wydarzeniami historycznymi, które zmieniły oblicze Europy wraz z upadkiem komunizmu, spowodowały ostateczne publiczne potwierdzenie prawdy co do prawdziwych autorów zbrodni.
Tysiące osób przez całe dekady nie pozwalało zapomnieć o tej zbrodni pozostając wiernym idei podsumowanej krótko na Pomniku Katyńskim w Baltimore będącym cytatem Adama Mickiewicza:
„Jeżeli zapomnę o nich, Ty Boże w Niebie zapomnij o mnie”.
Naszą ambicją jest zilustrować wszystkie miejsca związane z upamiętnieniem ofiar Zbrodni Katyńskiej. Naszą ambicją jest inspirować Polaków i Polonię na całym świecie do tworzenia kolejnych takich miejsc, bo obowiązkiem nas Polaków jest zapewnić by pamięć o ofiarach tej okrutnej zbrodni przetrwała na zawsze, a wiedza o niej stanowiła najwyższe ostrzeżenie dla całego świata.
Wszystkie pomniki, tablice oraz inne pamiątki poświęcone zamordowanym, które z inicjatywy Polaków pojawiały się w wielu krajach są częścią naszego wspólnego dziedzictwa. Zachęcamy Państwa do ich bliższego poznania i odwiedzania tych szczególnych miejsc podczas swoich podróży.
Katalog ma charakter otwarty. Zapraszamy do zgłaszania miejsc, które nie znalazły się dotychczas w opracowaniu, jak również, do przekazywania dodatkowych informacji i zdjęć, dotyczących miejsc pamięci już widniejących na mapach.
Punkty widczone na mapie: